ඔටිසම් වර්ණාවලි ආබාධය (Autism Spectrum Disorder – ASD) යනු පුද්ගලයෙකුගේ සමාජ අන්තර්ක්‍රියා, සන්නිවේදන හැකියාවන් සහ හැසිරීම් රටාවන්ට බලපාන සංවර්ධන ස්නායු ආබාධයකි. මෙය සාමාන්‍යයෙන් දරුවෙකුගේ ජීවිතයේ මුල් වසර තුන තුළදී හඳුනා ගත හැකි තත්ත්වයකි.
“වර්ණාවලිය (Spectrum)” යන වචනයෙන් අදහස් කරන්නේ ඔටිසම් සහිත සෑම පුද්ගලයෙකුටම එක හා සමාන ලක්ෂණ නොමැති බවයි. ඔවුන්ගේ හැකියාවන් සහ අවශ්‍යතා පුළුල් පරාසයක් ඔස්සේ විහිදී යයි.
ඔටිසම් රෝග ලක්ෂණ හඳුනා ගැනීම
ඔටිසම් රෝග ලක්ෂණ ප්‍රධාන වශයෙන් ක්ෂේත්‍ර දෙකක් යටතේ හඳුනා ගැනේ:
- සමාජ අන්තර්ක්‍රියා සහ සන්නිවේදනයේ දුර්වලතා
- ඇසට ඇස නොබැලීම: අන් අය සමඟ සෘජුව ඇසට ඇස යොමු කරමින් කතා කිරීමේ දුෂ්කරතා හෝ එයින් වැළකී සිටීම.
- හැඟීම් හඳුනා නොගැනීම: අන් අයගේ මුහුණේ ඉරියව්, ශරීර භාෂාව හෝ හැඟීම් නිවැරදිව තේරුම් ගැනීමට අපහසු වීම. තමන්ගේ හැඟීම් ප්‍රකාශ කිරීමේ අපහසුතා.
- හුදකලා බව: අනෙක් දරුවන් සමඟ සෙල්ලම් කිරීමට හෝ මිත්‍ර සබඳතා ඇති කර ගැනීමට ඇති අඩු කැමැත්ත. තනිව සිටීමට වැඩි කැමැත්තක් දැක්වීම.
- කථනය: කතා කිරීම ප්‍රමාද වීම, කතා නොකිරීම, නැතහොත් අන් අය කියූ දේ හෝ චිත්‍රපටයක කොටස් නැවත නැවත කීම (Echolalia).
- අභිනයන් භාවිත නොකිරීම: යමක් අවශ්‍ය වූ විට එය පෙන්වීමට අත දිගු කිරීම වැනි අභිනයන් භාවිත කිරීමේ අඩු ප්‍රවණතාවක් තිබීම.
- සීමා සහිත, පුනරාවර්තන හැසිරීම් සහ රුචිකත්වයන්
- නැවත නැවත කරන චලන: දෑත් සෙලවීම, ඇඟිලි ගැසීම, ශරීරය පැද්දීම හෝ එක දිගට කැරකෙමින් සිටීම වැනි පුනරාවර්තන ශරීර චලන (Stimming) නිතර පෙන්වීම.
- වෙනස්වීම් පිළි නොගැනීම: එදිනෙදා දින චර්යාවේ හෝ පරිසරයේ ඇතිවන කුඩා වෙනස්කම් පවා දැඩි ලෙස ප්‍රතික්ෂේප කිරීම සහ ඒ හේතුවෙන් කලබල වීම.
- තදින් සීමා වූ රුචිකත්වයන්: එක් නිශ්චිත විෂයයක් හෝ සෙල්ලම් බඩුවක් කෙරෙහි දැඩි උනන්දුවක් දැක්වීම (උදා: දුම්රිය, ඩයිනෝසෝරයන් හෝ යම් යන්ත්‍ර කොටසක්).
- සංවේදීතාව: හදිසි ශබ්දවලට, ඇතැම් වර්ණවලට, සුවඳකට හෝ ඇඳුම්වල ස්පර්ශයට අධි සංවේදීතාව දැක්වීම (Hypersensitivity) හෝ ඒ වෙනුවට අඩු සංවේදීතාව දැක්වීම (Hyposensitivity).
- සෙල්ලම් කිරීමේ අසාමාන්‍ය රටා: සෙල්ලම් බඩුවක් නිසි ලෙස භාවිත කරනවා වෙනුවට, එහි රෝද කැරකැවීම හෝ කොටස් පෙළට තැබීම වැනි ක්‍රියාවන්හි නිරත වීම.
ඔටිසම් තත්ත්වයට හේතු සහ වැදගත් කරුණු
ඔටිසම් තත්ත්වයට නිශ්චිත එක හේතුවක් නොමැති අතර, එය සාමාන්‍යයෙන් ජානමය (Genetic) සහ පරිසර සාධකවල සංකලනයක් ලෙස සැලකේ. - ජානමය බලපෑම: පවුලේ ඉතිහාසයේ ඔටිසම් තිබීම ප්‍රබල අවදානම් සාධකයකි.
- මොළයේ වර්ධනය: මොළයේ ව්‍යුහය සහ ස්නායු සෛල අතර සම්බන්ධතා වර්ධනය වීමේදී සිදුවන වෙනස්කම් හේතුවෙන් මෙම තත්ත්වය ඇතිවේ.
- වැරදි මත: එන්නත් කිරීම හෝ දෙමාපියන්ගේ ඇති දැඩි කිරීමේ ක්‍රම හේතුවෙන් ඔටිසම් ඇතිවන බවට වන මතයන් වෛද්‍ය විද්‍යාත්මකව ඔප්පු වී නොමැත.
කළමනාකරණය සහ සහයෝගය
ඔටිසම් සුව කළ හැකි “රෝගයක්” නොව, ජීවිත කාලය පුරාම පවතින “ස්නායු වෙනසක්” ලෙස සැලකේ. කෙසේ වෙතත්, කඩිනම් හඳුනා ගැනීම සහ නිසි චිකිත්සක ප්‍රතිකාර මගින් ඔටිසම් සහිත පුද්ගලයන්ට සාර්ථකව ජීවත් වීමට හැකියාව ලැබේ. - කඩිනම් මැදිහත්වීම (Early Intervention): දරුවාගේ මුල් අවධියේදීම රෝග ලක්ෂණ හඳුනාගෙන ප්‍රතිකාර ආරම්භ කිරීම ඉතා වැදගත්ය.
- හැසිරීම් චිකිත්සාව (Behavioural Therapy): ව්‍යවහාරික හැසිරීම් විශ්ලේෂණය (Applied Behavior Analysis – ABA) වැනි චිකිත්සක ක්‍රම මගින් සමාජ, සන්නිවේදන සහ ඉගෙනුම් කුසලතා වැඩි දියුණු කළ හැකිය.
- කථන සහ භාෂා චිකිත්සාව (Speech and Language Therapy): සන්නිවේදන දුෂ්කරතා ඇති දරුවන්ට කතා කිරීමේ හැකියාව සහ භාෂා අවබෝධය වැඩි දියුණු කිරීමට උපකාරී වේ.
- වෘත්තීය චිකිත්සාව (Occupational Therapy): එදිනෙදා වැඩ කටයුතු (ඇඳුම් ඇඳීම, ආහාර ගැනීම, සෙල්ලම් කිරීම) සහ සංවේදක ගැටලු කළමනාකරණය කර ගැනීමට උපකාරී වේ.
- පවුලේ සහයෝගය: ඔටිසම් සහිත දරුවන්ගේ දෙමාපියන්ට සහ පවුල්වලට අවශ්‍ය මානසික සහයෝගය සහ දැනුවත් කිරීමේ වැඩසටහන් අතිශයින් වැදගත් වේ.
ඔටිසම් යනු රෝගී තත්ත්වයක් නොව, ලෝකය වෙනස් ආකාරයකින් දකින සහ තේරුම් ගන්නා මාර්ගයකි. ඔවුන්ට අවශ්‍ය වන්නේ අනුකම්පාවට වඩා, අවබෝධය සහ අවශ්‍ය සහයෝගය ලබා දෙන හිතකර සමාජ පරිසරයකි.
ඔබ ඔබේ දරුවාගේ සංවර්ධනය පිළිබඳව යම් සැකයක් හෝ ප්‍රමාදයක් දුටුවහොත්, ළමා රෝග විශේෂඥ වෛද්‍යවරයකු හෝ සංවර්ධන විශේෂඥයකු වෙත කඩිනමින් යොමු වීම අත්‍යවශ්‍ය වේ.
